Piękna Góra - Schomberg
Tę niewielką osadę w obniżeniu między Zaworami a Górami Kruczymi u zbiegu rzek Zadrny i Mety założyli Czesi, nadając jej nazwę Mons Bellus - Piękna Góra. Malownicze położenie grodziska sprawiło, że nazwa miejscowości przyjęła się w historii na wieki i funkcjonowała do 1945 roku jako niemiecka Schomberg. Co więcej, położenie geograficzne zdeterminowało całą historię Chełmska Śląskiego. Strome nasłonecznione zbocza, wartki potok, a w bliskim sąsiedztwie bukowe lasy stworzyły idealne warunki do rozwoju tkactwa. Miasteczko szczyci się mianem jednego z bardziej znanych ośrodków produkcji lnu w skali Europy XVII i XVIII wieku. Jego mieszkańcy natomiast wielokrotnie na przestrzeni wieków udowodnili, że w ich żyłach płynie krew buntowników.
Herbowe miasto
Kiedy dokładnie Chełmsko Śląskie otrzymało prawa miejskie, tego nie wiadomo. Pewne jest jednak, że w 1360 roku Chełmsko Śląskie już jako miasto przeszło w całości w posiadanie opactwa cysterskiego w Krzeszowie. Tym samym, los miasteczka na setki lat został ściśle związany z działalnością gospodarczą i religijną cystersów. Nieraz z tego powodu cierpiało, jak na przykład w okresie wojen husyckich, kiedy to pozbawione murów obronnych zostało doszczętnie zniszczone i spustoszone. Z drugiej strony dzięki intensywnie rozwijanemu przez klasztor krzeszowski tkactwu Chełmsko Śląskie rozbudowywało się, by stać się jednym z prężniejszych ośrodków przemysłu lekkiego w Europie. To m.in. za sprawą aktywnej działalności opactwa cesarz niemiecki Rudolf II rozszerzył Chełmsku Śląskiemu w 1580 roku prawa i przywileje miejskie, jednocześnie nadając mu herb.
Konflikty na tle religijnym między katolickim właścicielem miasta, a tkaczami będącymi głównie wyznania protestanckiego ujawniły się szczególnie w czasie wojny 30-letniej (1618-1648). W 1620 roku doszło do poważnych zamieszek, w wyniku których zginął sam opat krzeszowski Marcin Clavy. Zbuntowanej społeczności odebrano prawa miejskie. Szybko jednak Chełmsko Śląskie powróciło do łask klasztoru, ponieważ miasteczko stanowiło jego jedno z większych źródeł dochodu. O tym, jak ważnym ośrodkiem produkcji lnu było Chełmsko Śląskie na przełomie XVII i XVIII wieku świadczyć może fakt, iż od 1689 roku miasto otrzymało przywilej organizacji dwóch targów tygodniowo. Wyrabia
ne chałupniczo znakomitej jakości płótno było nabywane przez pośredników, by następnie trafić na największe rynki Europy, a nawet Ameryki. W czasie tego największego rozkwitu miasteczka wzniesiono okazałe mieszczańskie kamienice na rynku, a w 1707 roku na zlecenie opata Dominika Geyera w Chełmsku Śląskim stanęło osiedle dwunastu jednakowych domków, które sprzedano tkaczom sprowadzonym z głębi Czech. Oryginalny zespół drewnianych domów zwany powszechnie Dwunastoma Apostołami stanowił swoistą manufakturę. Początkowo domków było 12, lecz do dziś zachowało się ich 11, gdyż tak zwany "Judasz" stojący w pewnej odległości od pozostałych spłonął. W 1763 roku również z inicjatywy Krzeszowa został wzniesiony drugi zespół drewniano - murowanych domów zwany "Siedmioma Braćmi", w których zamieszkali tkacze adamaszku z Bawarii. Z pożaru osiedla ocalał tylko jeden budynek, który można dzisiaj podziwiać przy ulicy Kamiennogórskiej, nieopodal rynku.
Utracony blask
Pożoga wojenna, która strawiła cały region w czasie kolejnych wojen śląskich, nie oszczędziła Chełmska Śląskiego. Jak historia pokazuje, już nigdy miasteczko nie miało odzyskać dawnego blasku. Zamknięcie rynku austriackiego dla produkowanego na Śląsku płótna, utrudnienia na szlakach handlowych, a przede wszystkim rozpowszechnienie się taniego produkowanego mechanicznie sukna z Anglii załamało rynek chałupniczego tkactwa. Sytuacja materialna tkaczy i całych rodzin pracujących przy produkcji lnu dramatycznie pogorszyła się. Zaczęto szukać winnych
. Do eskalacji napięcia doszło 23.03.1793 roku, kiedy to dwaj kupcy Bauch i Petzl odmówili obniżki ceny przędzy, niezbędnej przy produkcji tkanin. Tłumy zdesperowanych wyrobników zmusiły kupców do ucieczki, a wieści o zamieszkach w Chełmsku Śląskim rozeszły się na całe Sudety Środkowe. Dopiero interwencja władz, aresztowanie kupców i obniżka ceny przędzy przywróciły spokój w mieście.
W 1810 roku nastąpiła kasacja dóbr klasztornych. Chełmsko Śląskie przestało być własnością cystersów. Jednak mimo, iż otrzymało pełny samorząd na wzór innych miast pruskich, sytuacja gospodarczo-społeczna w żadnym stopniu nie poprawiła się. Miasteczko zaczęło się wyludniać, a klęski nieurodzaju zmusiły głodujących tkaczy do wyjścia na ulice. I tym razem głos niezadowolenia został wysłuchany. Władze miasta, by dać zatrudnienie najuboższym, rozpoczęły budowę dróg zwanych odtąd "głodowymi". W ten sposób powstała m.in. trasa do Okrzeszyna.
Rękodzieło u progu XX wieku
Paradoksalnie w
II połowie XIX wieku to wojna przyczyniła się do znacznego ożywienia herbowego miasta. Konflikt w dalekiej Ameryce między Północą a Południem zahamował dopływ taniej bawełny do Europy. Produkcja na Starym Kontynencie stała się bardziej rentowna. I choć przemysł lniarski wchodził na drogę zmechanizowanej produkcji, to na Dolnym Śląsku wciąż na szeroką skalę utrzymywała się mało wydajna i niskodochodowa produkcja rękodzielnicza. Tym samym bogate tradycje tkackie Chełmska Śląskiego przyciągnęły znane firmy, które utworzyły tu swoje filie. W 1887 roku uruchomiono dodatkowo szkołę tkacką. Znaczącym krokiem w historii rozwoju miasteczka było wybudowanie linii kolejowej poprowadzonej Doliną Zadrny z Kamiennej Góry przez Chełmsko Śląskie aż do nadgranicznego Okrzeszyna. W czasie II wojny światowej tym szlakiem dowożono więźniów z obozów w Chełmsku i Krzeszowie do pracy w zakładach produkujących amunicję oraz do Zakładu Lotniczego Arado w Kamiennej Górze.
Herbowa wieś
W 1945 roku z nieznanych bliżej powodów Chełmsko Śląskie utraciło prawa miejskie. W organizowanej w pośpiechu Polsce miasteczko przekształcono w wieś gminną, czemu wyraźnie przeczy układ i charakter zabudowy. Przede wszystkim jednak o bogatych tradycjach miejskich świadczy sama historia Chełmska Śląskiego i jego buńczucznych mieszkańców, spośród których wielu do dziś twierdzi, iż mieszka w mieście.
Bibliografia:
Słownik geografii turystycznej Sudetów - Tom 8 - Kotlina Kamiennogórska Wzgórza Bramy Lubawskiej Zawory, pod red. Marka Staffy, Wrocław 1997
Słownik geografii turystycznej Sudetów - Tom 9 - Góry Kamienne pod red. Marka Staffy, Wrocław 1996
Lubawka monografia historyczna miasta - Elżbieta Deptuła, Andrzej Grzelak, Czesław Margas, Lidia Sarnecka, Henryk Szoka, Lubawka 1991
Herbowa wieś Chełmsko Śląskie, Jerzy Sarnecki, Wrocław 2007